Bài học làm người thấm thía: Vật cứng dễ bị bẻ gãy, vật mềm dễ bị uốn cong, chỉ trung dung mới là bất bại
Người ta thường có câu: “Vật cứng dễ bị bẻ gãy, vật mềm dễ uốn cong”, chỉ có trung dung mới là bất bại. Bởi vậy con người trong đối nhân xử thế hoặc trị quốc nên thủ vững giữa “cương” và “nhu”, không lạc sang một thái cực nào.
Trong «Lễ ký:Trung dung» viết rằng: “Hỷ nộ ai lạc chi vị phát vị chi trung, phát nhi giai trung tiết vị chi hoà; trung dã giả, thiên hạ chi đại bổn dã, hoà dã giả, thiên hạ chi đạt đạo dã. Trí trung hoà, thiên địa vị yên, vạn vật dục yên”.
Tạm dịch: “Khi vui mừng, oán hận, bi ai, khoái lạc chưa bộc phát thì gọi là trung, khi bộc phát rồi mà có thể ước chế thì gọi là hoà; ‘trung’ chính là bản tính căn bản nhất của mỗi người, ‘hoà’ chính là đạo lý mà mỗi người cần noi theo. Đạt được trung hoà, trời đất yên ổn, vạn vật sinh sôi nảy nở”.
Trong phần “Dung Dã” cuốn «Luận Ngữ» viết: “Trung dung chi vi đức dã, kỳ chí hĩ hồ”, ý rằng lấy trung dung làm cái đức để tu dưỡng, thì sẽ đạt tới cảnh giới cao. Có thể thấy rằng, đạo lý trung dung có tác dụng không hề tầm thường. Tại sao lại gọi là đạo lý trung dung? Chính là không nghiêng bên này không ngả bên kia, điều hoà cân bằng trong việc đối nhân xử thế.
Nét đẹp tinh tuý của trung hoà cho mọi người biết rằng mọi sự việc đều tuân theo một chữ “độ”, người xưa đã dạy “cương dịch chiết, nhu dịch khúc”, ý rằng vật cứng dễ bị bẻ gãy, vật mềm dễ uốn cong, cũng là nói con người nên thủ tại giữa “cương” và “nhu”. Còn chữ “độ” chính là quy luật tự thân của sự vật, vừa vặn phù hợp với quy luật này, thì có thể thuận buồm xuôi gió, nếu không sẽ gặp phải nhiều trở ngại.
Các bậc trí giả thường giảng, “cái tôi” thái quá hoặc không có “cái tôi” đều là điều đáng thương. Kẻ có cái tôi quá lớn sẽ mù quáng tự tin mà trở thành tự đại, từ đó trở nên kiêu căng tự phụ, khăng khăng làm theo ý mình, trong mắt không chứa nổi ai, đặt bản thân làm trung tâm không nghĩ đến cảm thụ của người khác, thời gian dài sẽ hình thành thói quen tính cách tự tư tự lợi, khiến cho cuộc sống chán trường.
Người mà không có ước thúc bản thân thì lại càng tự ti, cả ngày chỉ nghe theo người khác, người khác nói sao mình nói vậy, không biết như nào là tốt, quá quan tâm đến việc mọi người nhìn mình ra sao, cuộc sống như vì người khác mà sống, việc gì cũng nhìn theo người khác mà làm, xem biểu hiện của họ mà làm, mệt mỏi cả một đời.
Vậy nên, người vượt quá giới hạn của bản thân hay không khống chế được bản thân đều không thể nhìn thấy chân tướng của sự việc; bởi lẽ trong con mắt của người vượt quá bản thân chỉ có chính họ, làm sao còn quan tâm được bản chất chân chính của sự vật, họ cho rằng chân lý đa số đều là chân lý của bản thân mình định nghĩa ra; còn người không có ước thúc bản thân lại đi sang một cực đoan khác, họ buông bỏ năng lực suy nghĩ và tư duy của bản thân, người khác nói như thế nào, họ đều tin, không có suy xét xem họ nói có đúng là chân lý hay không.
Lại xét đến quan hệ giữa người và người. Nếu ở quá xa nhau, thì sẽ sinh ra tương tư khổ não, nếu ở quá gần, thì sẽ nhìn nhau mà không vừa mắt, mâu thuẫn không dừng, vậy nên mới có thuyết “Xa là bạn, gần là thù”, hay “Khoảng cách thích hợp sẽ sinh ra điều tốt đẹp”. Cũng chính là nói, quan hệ giữa người với người, nên cầu được đến nét đẹp của “trung” và “hoà”, tìm được cự ly thích hợp nhất.
Kỳ thực, đạo “trung hoà” ấy bao hàm mọi phương diện xung quanh cuộc sống sinh hoạt của chúng ta. Khi nấu cơm, muối không thể bỏ quá nhiều hoặc quá ít, cho nhiều thì mặn không thể ăn, cho ít thì nhạt không có vị; thích ăn một thứ gì đó, ăn không được liền thèm, ăn nhiều thì lại bị ngấy.
Đối với việc ngủ, ngủ ít thì không đủ năng lượng, ngủ nhiều lưng đau eo nhức, tinh thần vì thế mà suy nhược, mệt mỏi; trong cuộc sống, nếu như quá bận rộn sẽ quên đi mục đích ban đầu của cuộc sống, không thể cảm thụ được niềm vui cuộc sống, quá an nhàn sẽ biến mọi chuyện trở nên vô vị, trong hư không cũng không cách nào cảm nhận được ý vị cuộc sống.
Nếu như con người có thể giữ vững được thước đo trong việc đối nhân xử thế, điều chỉnh trạng thái nội tâm, có thể làm được “hưởng vui vẻ mà không rơi vào hưởng dục, biết bi ai mà chẳng thương tâm”, mọi việc có thể làm được “chẳng vì vật bên ngoài mà vui, chẳng vì bản thân mà buồn” thì mới có thể ngộ đến được vẻ đẹp của “trung” và “hoà”.
